พิธีกรรมเพื่อบำรุงรักษา

                          ช่วงที่ข้าวกำลังเจริญเติบโต เป็นช่วงที่ชาวนาต้องดูแลรักษาต้นข้าวเป็นอย่างดี ชาวนาต้องระมัดระวังศัตรูพืชที่มาทำความเสียหายให้กับข้าว จึงมีความเชื่อในเรื่องประเพณีพิธีกรรมต่างๆ ที่เกี่ยวข้อง ได้แก่ พิธีเรียกขวัญข้าว หรือ ฮ้องขวัญข้าว การทำขวัญข้าวนั้น เพื่อเป็นการสร้างขวัญและกำลังใจให้กับชาวนา เมื่อข้าวตั้งท้อง  ชาวนาจะทำต๋าแหลวไปปักไว้ที่หัวนา และขอบูชาพระแม่โพสพ ให้รับเครื่องสังเวยเชื่อว่าถ้าได้ทำขวัญข้าว และถ้าพระแม่โพสพได้รับเครื่องสังเวยแล้ว จะไม่ทำให้เมล็ดข้าวล้ม หนอน สัตว์ต่างๆ มากล้ำกราย ได้ผลผลิตอุดมสมบูรณ์ พิธีเรียกขวัญข้าว หรือฮ้องขวัญข้าจะทำพิธีในช่วงเดือน  10  ถึงเดือน  12  เป็นช่วงข้าวเริ่มตั้งท้องโดยชาวนานำชะลอมขนาดเล็กบรรจุบายศรี กล้วยสุก มัน เผือกต้ม ดอกไม้ เทียน ข้าวสุกปากหม้อ แป้งหอม    น้ำอบ น้ำสะอาด ส้ม ขนมแล้วนำไม้ไผ่ยาวประมาณ 1 วาปักในนาข้าวผูกชะลอมที่บรรจุเครื่องเซ่นหันไปทางทิศตะวันออก นำผ้านุ่มวางใกล้ๆแล้วจุดธูปอัญเชิญแม่โพสพว่าวันนี้เป็นวันลากวันดีเชิญแม่โพสพมาทานขนมต้มสุก ลูกไม้และอย่าได้มีโรคภัยขอให้ได้ข้าวงอกออกล่วงดี ชาวนาหรือเจ้าของนาจะต้องหาวันฤกษ์ยามที่เป็นวันดีและไม่ตรงกับวันศีลซึ่งเป็นวันอัปมงคล ไม่เหมาะกับการทำกิจกรรม

                            “ปัจจุบันพิธีกรรมเรียกขวัญข้าวเริ่มเลือนหายไป เนื่องจากว่าไม่มีผู้สืบทอดพิธีกรรมนี้ เนื่องจากว่าชาวนาคิดว่าการทำพิธีเรียกขวัญข้าว หรือฮ้องขวัญข้าวไม่มีผลต่อการเจริญงอกงามของข้าว เพราะผลผลิตที่ได้จากการทำนาขึ้นอยู่กับสภาพดินน้ำอากาศมากกว่า ความเชื่อในเรื่องสิ่งเหนือธรรมชาติ”

                            พิธีปักตาเเหล๋วในการทำนาปลูกข้าวชาวบ้านยังมีความเชื่อในเรื่องของ ตาเหลว หรือ เฉลว ที่ทำจากไม้ไผ่ที่สานหักหรือขัดกันเป็นมุม เหมือนตาชะลอมโดยนิยมทำกันเป็น  3 แฉก 5 แฉก 8 แฉก ไปจนถึง 12 แฉก ตาเหลว ใช้ปักในไร่นาเพื่อป้องกันสิ่งชั่วร้ายมาทำร้ายข้าว ชาวนาจะนำตาเหลวไปปักไว้ที่หัวนา และขอบูชาพระแม่โพสก ให้รับเครื่องสังเวย ประกอบด้วย กล้วย อ้อย ถั่ว งา  ส้ม  มัดแขวนไว้กับตาเหลวและนำหมากพลูจีบใส่กรวยไว้หัวนา   ป้าศรีนวล ยังได้กล่าวถึง ความเชื่อในการนำตาแหลวมาใช้ว่า “ตาแหลวปักตอนทำนา คนสมัยก่อนบอกว่าข้าวจะเป็นเพลี้ยถ้ามาอยู่จะเอาตะแหลว7ชั้นปักตาให้ไล่ไปอยู่ที่อื่นทุกวันนี้ยังมีการใช้งานอยู่ที่วอแก้วไม่มีพิธีไล่นกไล่หนูแต่จะใช้ระเบิดปิงปองจุดให้เสียงดัง”  ตาแหล๋วเป็นสัญลักษณ์ศักดิ์สิทธิ์บ่งบอกถึงเขตหวงห้าม เขตป้องกันสิ่งชั่วร้าย สิ่งไม่ดี ชาวบ้านจะนำเฉลวมาประกอบพิธีต่างๆเกี่ยวกับความเชื่อ อาทิ การสู่ขวัญข้าว สืบชะตา ทำบุญบ้าน ทำบุญเมือง มัดติดหน้าบ้าน ปักบนหม้อยา ปักไว้ในที่ไม่ให้ผีผ่าน

                ดังนั้น ตาเหลวถือเป็นภูมิปัญญาชาวบ้านอย่างหนึ่ง ที่เป็นสัญลักษณ์ของสิ่งหวงห้ามอันมีเจ้าของอยู่แล้ว เป็นสัญลักษณ์ความพิเศษ เป็นสัญลักษณ์ศักดิ์สิทธิ์ป้องกันผีร้ายหรือสิ่งชั่วร้ายทำลายที่จะมาทำร้ายแปลงข้าวในนา ในการสู่ขวัญข้าว ตาเหลวถูกนำมาใช้เพื่อป้องกันมีให้ผีร้ายเข้ามาทำลายพระแม่โพสพด้วย

           พิธีกรรมเพื่อการเก็บเกี่ยวและฉลองผลผลิต

                ประเพณีพิธีกรรมข้าวในช่วงนี้เริ่มตั้งแต่ข้าวเหลือได้เวลาเก็บเกี่ยวจนกระทั่งหมด เสร็จแล้วนำข้าวขึ้นทุข้าวหรือตุ๊ข้าว และนำข้าวไปถวายวัดตามความเชื่อของชาวภาคเหนือการทำพิธีในช่วงนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อให้ชาวนาได้ผลผลิตมาก เพื่อให้ประสบผลสำเร็จในการเก็บเกี่ยวและนวดข้าว ให้คนและสัตว์ปลอดภัยในขั้นตอนการเก็บเกี่ยวและเป็นพิธีเพื่อฉลองผลผลิตที่ได้โดยการแก้บนที่ได้บูชาสังเวยขอพรจากสิ่งศักดิ์สิทธิ์ให้คุ้มครองคนและสัตว์ตลอดฤดูกาลทำนา

                            ประเพณีเกี่ยวข้าว

                                         การเกี่ยวข้าวของชาวนาอยู่ในช่วงประมาณเดือนยี่เป็ง ทางเหนือ (เดือนตุลาคม-พฤศจิกายน) ข้าวในทุ่งนาจะเริ่มสุกสีเหลืองทองพร้อมที่จะเก็บเกี่ยว ในช่วงนี้ชาวบ้านจะเตรียมอุปกรณ์สำหรับการเก็บเกี่ยวเอาไว้ ก่อนที่ชาวบ้านเจ้าของที่นาจะเกี่ยวข้าวจะต้องหาวันดีสำหรับการเริ่มต้นเกี่ยวข้าว เรียกว่า “วันแรกเกี่ยว” หรือ “วันแฮกเกี่ยว”เจ้าของนาจะนำเครื่องบูชาผีตาแฮกประกอบด้วยไก่ 1 คู่ เหล้าขาว 1 ขวด น้ำ เนื้อย่าง หมากเมี่ยง บุหรี่ ดอกไม้ ธูปเทียน ไปบูชาที่ “ค้างคาวแฮก”  บริเวณหัวนาซึ่งใช้เป็นที่ตั้งพิธีกรรม  ทำพิธีขอขมาผีตาแฮก ขอขมาแม่โพสพ พร้อมทั้งพระแม่ธรณี จากนั้นก็ลงมือเกี่ยวเอาฤกษ์จำนวน 7-9 กอ หลังจากนั้นประมาณ 4-7 วัน จึงทำการเกี่ยวจริง ในวันเก็บเกี่ยวในวันแรกนั้น ตอนเกี่ยวกับการทำข้าวต้องมีการบอกกล่าวให้กับเจ้าที่นาแม่ธรณีเจ้าที่และต้องพูดแต่สิ่งดีๆคิดอย่างไรก็พูดขอตามความเชื่อ

                            ประเพณีเอามื้อ เอาวัน

                                          การทำนาปลูกข้าวจะมีการเอามื้อเอาวันเพื่อแลกเปลี่ยนช่วยเหลือกันในการทำนาโดย การเอามื้อเอาวันในการปลูกข้าวจะเริ่มตั้งแต่ฤดูการทำนา ตั้งแต่กระบวนการในช่วงการเพาะปลูกจนมาถึงช่วงการเก็บเกี่ยวผลผลิต “การเอามื้อ” หมายความว่า เมื่อมีคนมาช่วยเราทำนา เราเจ้าของนาจะต้องไปส้าย(ใช้)มื้อ คือช่วยเขาตอบแทนตามจำนวนคนและจำนวนวันของคนที่มาช่วย 1 คนเท่ากับแรงงาน 1 แรงงาน ใน 1 วัน ถ้าเช่น ครอบครัวของนายกล้าหาญ มีลูก 2 คนรวมทั้งพ่อแม่เป็น 4 คน ไปช่วยทำนาเอามื้อกับอีกครอบครัวนายนา ซึ่งมี 2 คน เมื่อครอบครัวนายกล้าหาญมีการปลูกข้าวหรือเกี่ยวข้าว ตีข้าว ครอบครัวนายนา จะต้องไปช่วยส้าย(ใช้)มื้อครอบครัวนายกล้าหาญ 2 วัน ให้เป็น 4 แรงงานเท่ากัน การเอามื้อ เอาวันในแต่ละครั้ง เจ้าของนาจะเลี้ยงดูผู้ที่มาช่วยทำนาด้วยการเลี้ยงอาหารเป็นการตอบแทน

                             ประเพณีทานข้าวใหม่ (ตานข้าวใหม่)

                                           เมื่อได้ผลผลิตข้าวจากการทำนาปลุกข้าวแล้ว ประชาชนชาวภาคเหนือมีประเพณีทานข้าวใหม่ หรือ เรียกว่าตานข้าวจี่ ข้าวหลามซึ่งจะประกอบพิธีในช่วงวันที่ 15 ค่ำ เดือน 4  เหนือ (เดือนมกราคม) ชาวบ้านจะทำบุญถวายทานข้าวใหม่ที่วัด และก่อกองฟืนที่หน้าวิหารเพื่อจุดไปให้องค์ประธานในวิหารได้ผิงแก้หนาว ในคืนวัน 15 ค่ำ เดือน 4 ด้วยเรียกว่า “กองหลัวหิงพระเจ้า” เพื่อตอบแทนบุญคุณต่อพระพุทธเจ้า ซึ่งเป็นผู้ปกปักรักษาคุ้มครองคนในชุมชน และข้าวไม่เสียหายและมีความเจริญงอกงาม ทั้งยังเป็นการอุทิศส่วนกุศลให้แก่บรรพบุรุษและเทพพญาดาต่างๆ  อาหารที่นำไปประกอบพิธีได้แก่ ข้าวเหนียวนึ่งสุก แกงอ่อม ห่อนึ่งไก่ และกับข้าวอื่นๆ ตามความนิยมของชาวบ้าน มีการทำข้าวหลามจากข้าวใหม่มาถวายกันด้วย นอกจากนี้ยังมีเครื่องบูชา ต่างๆ เช่น ดอกไม้ ธูปเทียน หมาก เมี่ยง ยาสูบ น้ำหยาด เป็นต้น นายดำริห์ สุวรรณสุระ กำนันบ้านวอแก้วได้กล่าวถึง ประเพณีทานข้าใหม่ว่า “คนในหมู่บ้านนำข้าวเปลือกข้าวสารใหม่ ข้าวหลาม ข้าวจี่ ข้าวต้ม ขนมจ๊อก อาหาร น้ำตาล น้ำอ้อยไปใส่บาตรและยังมีพิธีบูชากองหลัวถวายเป็นพุทธบูชา คือ พระภิกษุสามเณรและประชาชนชาวพุทธ ไปตัดเอาไม้จี่ ยาวบ้าง สั้นบ้างมาก่อเป็นกองหลัวทำเป็นเจดีย์แล้วจุดบูชาตอนเช้า เป็นการบูชาพระรัตนตรัย โดยความหมายเพื่อเผากิเลส ตัณหาให้หมดไป สมัยนี้มีให้เห็นน้อยเต็มทีเพราะไม้จี๋หายาก ถูกตัดฟันไปหมด ป่าไม้วอดวายไปหมด จนหาดูได้ยากแล้ว”

                ดังนั้น ประเพณีทานข้าวใหม่ (ตานข้าวใหม่)ในปัจจุบันยังมีถือเป็นประเพณีทำตลอดจนถึงทุกวันนี้จะทำในช่วงฤดูหนาวหลังจากการเก็บเกี่ยวข้าวใหม่เสร็จ หรือก่อนที่จะรับประทานข้าวใหม่จะต้องนำไปถวายเพราะก่อนเพื่อเป็นสิริมงคล